Szklarska Poręba została wpisana do rejestru zabytków jako zabytkowy układ urbanistyczny w 1980.
Uzasadnienie wpisu do rejestru zabytków. Ne rejestru A/1815/611/J
Miasto powstało w związku z rozwojem hutnictwa szkła. Rozwój jego i przekształcenie w miejscowość o charakterze turystycznym nastąpiło w 2 połowie XIX w. Zabudowa mieszkalna usytuowana luźno wzdłuż głównej drogi w typie willowym z przełomu XIX/XX Drewniana łączona z kamieniem. W części górnej miejscowości wyraźnie wykształcone centrum miejskie.
Propozycja rozwinięcia tego uzasadnienia:
Miasto powstało w związku z rozwojem hutnictwa szkła. Każdy właściciel budował się osobno a przy domostwie swym miał swoje pole, sad i swoje pastwiska. Ze względu na trudne ukształtowanie terenu nie dało się tu inaczej lokalizować siedlisk, niż w znacznej odległości od siebie. Tam gdzie mniej stromo budowano się ciaśniej. Tam gdzie stromo zabudowa była rozrzedzona. Dzielnica Biała Dolina, Szklarska Poręba Średnia i Dolna oraz Marysin taką luźną zabudowę reprezentowały a konstrukcje tych domów były głównie drewniane, przysłupowe z kamienną, granitową częścią gospodarczą. Gdy miejsca było za mało dobudowywano budynki gospodarcze drewniane lub kamienno drewniane stodoły. Obiekty miały wspólne cechy ale każdy był inny od sąsiedniego. Nie ustawiano domów w jednej linii i nie kopiowano budynków 1/1, nie występowały budynki szeregowe. Budowano tu również budynki przysłupowe z ryglową ścianą na pierwszym piętrze (przeważnie Dolna, Średnia) a domy w wyższych partiach (Biała Dolina, Marysin) o konstrukcjach przysłupowo-zrębowych, na czarno i biało naturalnymi barwnikami były malowane. Dachy w tych domach przeważnie były dwuspadowe o kącie nachylenia 45-50 stopni i z wysuniętym na co najmniej 40-50cm okapem. Kryte blachą na rąbek, gontem, łupkiem lub później dachówką karpiówką.
Wraz z rozwojem turystycznym, który nastąpił w drugiej połowie XIX tereny wypłaszczone zabudowywano luźno wzdłuż głównej drogi obiektami w typie willowym z przełomu XIX/XX Budynki te były przeważnie drewniane łączone z kamieniem granitowym ale tez z dodatkiem stylu secesyjnego oraz smoczego (norweski).
Często wysoki parter lub cały parter był granitowy lub murowany i tynkowany a pierwsze piętro posiadało elewację z pionowych desek, zakończonych zdobieniem. Deski te nawiązywały do czarno-białych domów wiejskich i również były często malowane w kontraście czerni i bieli, tyle, ze w orientacji pionowej. Często stosowano snycerskie bogate zdobienia szczytowe i elewacyjne. W obiektach pensjonatowych stosowano również motywy ryglowe i przysłupowe by nawiązać do rodzimej wiejskiej zabudowy. Wymieszanie stylu chat przysłupowych z secesją i stylem smoczym, zaowocowało niepowtarzalną architekturą kurortów karkonoskich. W Szklarskiej Porębie Górnej wzdłuż dwóch głównych ulic Jedności Narodowej i 1 Maja wraz z uliczkami przylegającymi do nich powstało wyraźnie wykształcone centrum miejskie z zabudową willową i wielorodzinną kamienicową ale przemieszaną również z domkami jednorodzinnymi murowanymi, często występującymi z drewnianą częścią górnej elewacji. Powstałe w pozostałych częściach miasteczka większe obiekty pensjonatowe, budowane były osobno, ze znacznym rezerwuarem zieleni wokół.
opracowanie: Małgorzata Maszkiewicz
Gęstość zabudowy i ułożenie obiektów
Ogółem poprawne planowanie przestrzenne w Szklarskiej Porębie, uwzględniające zabytkowy układ urbanistyczny w kwestii gęstości zabudowy i ułożenia obiektów powinno opierać się na zasadach:
-luźno rozrzucone obiekty, ustawione w różnych kierunkach swoimi dłuższymi bokami, które nie stanowią zwartych i jednolitych szeregów. Wyjątkiem są kamienice wzdłuż głównej drogi, w centrum miasta (ul.Jedności Narodowej), które pomimo ułożenia w nieprzerwanym ciągu są różnorodne i nie posiadają powtarzalnych elementów, co też przyczynia się do pozytywnego efektu wizualnego.
-gęstość zabudowy mocno rozrzedzona na zboczach a mocniej skupiająca się na wypłaszczeniach jak centrum miasta, centrum Dolnej czy centrum Białej Doliny.
-unikanie wielkogabarytowych obiektów w szczególności stawianych w sąsiedztwie domów jednorodzinnych.
-zabudowa kaskadowa czyli zasada, że budynek powstający poniżej istniejącego obiektu na zboczu, powinien być od niego niższy.
Prawidłowy układ
Nieprawidłowy układ
Bryły budynków
Budynki willowe i pensjonatowe
Wkomponowanie budynku w przestrzeń zależy przede wszystkim od otaczającego go krajobrazu i dopasowania do sąsiednich obiektów wielkością, kształtem i rodzajem materiałów zewnętrznych. Tradycyjne bryły budynków willowych czy pensjonatowych w karkonoskich kurortach były najczęściej wyszukane. Unikano powtarzalności, stosowano wykusze, wieżyczki, werandy czy balkony. Dachy tych budynków również nie były szablonowe. Posiadały wiele załamań i urozmaiceń jak lukarny. Unikano prostych, powtarzalnych kształtów, długich jednolitych ścian nieprzerwanych żadnym wzbogaceniem przestrzennym jak ryzalit, weranda, balkon (a nie rząd balkonów w jednej linii), wykusz, ganek, portal wejściowy. Oczywiście zestawienia tych elementów były harmonijne i współgrały z otoczeniem.
Prawidłowe bryły dużych budynków
Niespójne bryły dużych budynków
Budynki jednorodzinne.
W Szklarskiej Porębie występowały głównie domy przysłupowe, które były wydłużone o kamienną część gospodarczą. To powodowało, że chaty przeważnie maiły kształt prostokątów. Dachy w tych budynkach były proste, dwuspadowe z okapem, często z lukarnami. Domy te rozbudowywano wraz ze zwiększającym się ruchem turystycznym. Dostawiano werandy, balkony i zdobiono wyszukaną snycerką. Budowano także małe domki typowo pobytowe lub mieszkalne na wyższej podmurówce z granitu, drewniane, często o konstrukcji zrębowej i z elementami przysłupowymi.
